In Fryslân leven relatief veel huishoudens onder de armoedegrens. Onder druk van de stijgende kosten voor energie en boodschappen zal dat aantal zeker stijgen. Maar om hoeveel huishoudens gaat het dan? Waar wonen de getroffen gezinnen en hoe help je hen het beste? Dat en meer onderzoekt DataFryslân in het grootste en meest gedetailleerde data-onderzoek naar armoede in Fryslân tot dusver.

In 2020 publiceerde DataFryslân op de Dag van de Armoede de Armoedemonitor. Uit die monitor (gebaseerd op cijfers uit 2018) bleek dat 1 op de 12 Friese huishoudens leefde onder de armoedegrens zoals die door het CBS werd gehanteerd. Iets meer dan de helft van die huishoudens had een bijstandsuitkering – de resterende huishoudens hadden wel een inkomen uit werk of onderneming, maar konden desondanks niet rondkomen. 83 procent van de Friezen in de lage-inkomensgroep ontving huurtoeslag, 90 procent van hen ontving zorgtoeslag – nergens in Nederland lagen die percentages hoger.

Inmiddels zijn we een coronapandemie verder en zorgen oorlog aan de rand van Europa, stijgende kosten voor het levensonderhoud en het vooruitzicht van krimpende economische groei ervoor dat armoede een groter en nijpender probleem in Nederland wordt. Zeker in Fryslân, dat immers al een achterstand had. En daar kan uiteindelijk ook de bekende ‘Friese paradox’ niet tegenop. De Armoedemonitor van 2020 was een aanzet om met en voor alle Friese gemeenten een compleet overzicht te krijgen van de stand van zaken. Maar met de kennis van nu bleek de insteek te beperkt; destijds werd gekeken naar inkomensarmoede; maar duidelijk is dat armoede veel meer facetten kent – die soms vrijwel onzichtbaar zijn. Daarom tuigde DataFryslân samen met de gemeenten twee langlopende onderzoeksprojecten op (of: HUBs, in DataFryslân-taal), met als doel armoede in Fryslân zo compleet mogelijk in kaart te brengen.

Programmaleider Bas van der Meulen legt uit wat de inzet is van de HUB Fryske Earmoedatlas: “De oorspronkelijke onderzoeksvraag komt van de gemeenten Leeuwarden en daarna sloten Smallingerland, Súdwest-Fryslân, en Waadhoeke zich aan. Gemeenten moeten weten hoeveel huishoudens moeten rondkomen van een laag inkomen. Ze moeten weten hoe deze huishoudens zijn samengesteld, in welke plaatsen en wijken ze wonen en hoe zij gebruik maken van de verschillende regelingen die de gemeenten aanbieden voor de armoedeaanpak. Want het is al langere tijd een serieus probleem dat gemeenten niet iedereen weten te bereiken die recht hebben op zulke regelingen. En erger dan dat: het is onduidelijk wat daar de oorzaken van zijn. Weten mensen niet van de regelingen af? Schamen ze zich voor hun situatie? Geloven ze sowieso niet dat ze ergens voor in aanmerking komen? We weten het niet en het is essentieel dat we daar achter komen.”

Logisch, want de armoedeaanpak kan alleen beter worden als beleidsinstrumenten beter worden ingezet – als de hulp daar terecht komt waar zij nodig is. Wil de provincie Fryslân ooit armoedevrij zijn, moet dus in kaart worden gebracht hoe goed het bereik is van de armoederegelingen die de verschillende Friese gemeenten hun inwoners aanbieden. Met als hamvraag dus: hoeveel huishoudens die recht op een regeling hebben, vallen buiten de boot en waarom? Om dit te achterhalen gebruikt DataFryslân de gemeentelijke bestanden waarin wordt bijgehouden welke burgers gebruikmaken van welke regelingen. Die data worden gematcht met inkomensgegevens van alle inwoners van alle gemeenten, afkomstig van het CBS. DataFryslân heeft als onderzoekspartner van het CBS toegang tot deze gedetailleerde data – waarbij gegevens over individuele burgers altijd eerst worden geanonimiseerd vanwege de privacywetgeving. Ook wordt in het onderzoek gebruikgemaakt van data van andere partijen, zoals woningcorporaties (data over huurschulden) zorgverzekeraars, Vektis (dat premie- en declaratiegegevens van de Zorgverzekeringswet registreert) en de Kredietbank (data over schuldovernames).

Naast de armoedeatlas wordt in de parallel lopende HUB Provinsjale monitor enerzjyearmoed, opnieuw in samenwerking met het CBS, op buurtniveau in kaart gebracht waar in de Friese gemeenten mensen te lijden hebben onder energiearmoede – hier gaat het om huishoudens met een laag inkomen en hoge stookkosten en/of mensen die in een woning wonen met lage energetische waarde (ofwel: een slecht geïsoleerd huis). In deze monitor wordt per buurt het aandeel (in procenten) van huishoudens met energiearmoede weergegeven. Op basis van de kaarten die DataFryslân gaat opleveren aan de gemeenten kunnen de energiecoaches in de buurten waar het probleem het grootst is bewoners gericht benaderen voor passende energieoplossingen. Voor dit onderzoek worden data gebruikt uit onder meer de gemeentelijke Basisregistratie Personen (BRP), Basisregister Adressen en Gebouwen (BAG) en het Energielabelregister.

Naast dit grootschalige onderzoek is DataFryslân in opdracht van de provincie Fryslân onderzoek aan het doen naar vervoersarmoede in Fryslân, in een LAB Ferfiersearmoed. Want ook de noodgedwongen verschraling van het openbaar vervoersnetwerk in de provincie zal een groot effect hebben op de inwoners. Welke buurten worden het hardst getroffen? Welke gevolgen heeft mobiliteitsarmoede voor hen? En welke maatregelen kunnen het beste worden ingezet om die mensen te helpen?

Komend najaar brengt DataFryslân de resultaten van de langlopende onderzoeksprojecten naar buiten. Bas van der Meulen is alvast enthousiast, alleen al over het proces zelf: “Er is tot nu toe nog geen soortgelijk onderzoek geweest waarin zoveel data werden gecombineerd met geanonimiseerde persoonsgegevens van het CBS en de gemeenten. Dit project is in dat opzicht is uniek; zo kunnen we tot een compleet beeld komen van armoede in Fryslân – in alle vormen waarin die voorkomt. We maken een kaart waarin je in één oogopslag ziet waar welke problemen zich voordoen. En wat belangrijker is: we gaan die gegevens permanent bijhouden van steeds meer en uiteindelijk alle Friese gemeenten en aan onze leden aanbieden – zo ontstaat een permanente armoedemonitor waaraan gemeenten hun beleid kunnen slijpen.”

Vorig jaar deed TNO landelijk onderzoek naar energiearmoede. Dat onderzoek verkende ook de situatie in Fryslân. In Frysk Frame, de podcast van DataFryslân, legde onderzoeker Peter Mulder van TNO uit wat hij had ontdekt – en wat nog niet.

Meer info: HUB Fryske Earmoedatlas, LAB Ferfiersearmoed.